21 listopada 2005 – Odwołanie od pozwolenia konserwatorskiego

ODWOŁANIE OD POZWOLENIA

od pozwolenia Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Nr…….. z dn…. PN.: Rewaloryzacja i przebudowa Fortu Św. Benedykta na Cele Centrum Kultury oraz komunikacja – budowa parkingu podziemnego oraz dojazdów na terenie obejmującym działki 596/10, 596/2, 469/3, 571/2, 471/7 i 470 obr. 13 Podgórze w rejonie ulic Dembowskiego, Stawarza i Powstańców Śląskich wraz z infrastruktura techniczną dodatkowo na działkach nr 430/9, 430/1, 570, 571, 553 obr. 13 Podgórze.

Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji, będąc organizacją statutowo zajmująca się szeroko pojętym dziedzictwem budownictwa obronnego w Polsce, występując jako strona w postępowaniu o pozwolenie konserwatorskie dla inwestycji przebudowy i adaptacji Fortu 31 „Św. Benedykt” w Krakowie (jw.) zgłasza niniejszym odwołanie w przedmiotowej sprawie.

UZASADNIENIE

1. Identyfikacja obiektu, formy jego ochrony.
Fort nr 31 „Św. Benedykt”, zbudowany w latach 1853-1856, jest jedynym na terenie Polski zachowanych przykładem tzw. „fortu wieżowego”. Wartość obiektu i jego otoczenia, rozumiana jako synergia wartości historycznych, naukowych, (poznawczych), artystycznych (ozdobny detal) i krajobrazowych (istotny akcent w krajobrazie zabytkowym Krakowa) jest olbrzymia. Przyczyniła się do bardzo wczesnego (jak dla budowli fortyfikacji XIX-wiecznej) wpisu do rejestru zabytków (decyzja A-808 z dnia 29. 06. 1969 r.).
Ponadto obiekt, wraz z całym otoczeniem, stanowi element pomnika historii „Krakowa – historycznego zespołu miasta” , zaś w Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Krakowa oraz w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego przewidziany jest do ochrony w ramach krajobrazu zabytkowego jako park kulturowy „Krzemionki Podgórskie”, czego dowodzi cytat z zapisu tegoż planu: (Uchwała Nr 369/03 Zarządu Województwa Małopolskiego, pkt. 6.2.2.):

Tym samym obiekt, wraz z otoczeniem, chroniony jest dwoma formami ochrony zabytków, zgodnie z art. 7 cytowanej Ustawy, zaś jako potencjalny element parku kulturowego, desygnowany jest do trzeciej, ustawowej formy ochrony.

2. Zarys wartości obiektu.
O wartościach historycznych i naukowych przesądza fakt, iż opisywany zabytek dokumentuje jeden z najistotniejszych przełomów dziejowych w fortyfikacji. Było nim odchodzenie od ciągłej przeszkody (muru, wału, fosy) na rzecz systemu fortowego – umocnień szkieletowych, powiązanych głównie strefami ogniem, nie zaś materialną linią umocnień. Ten doniosły przełom z polowy XIX stulecia miał swoje bezpośrednie odzwierciedlenie w urbanistyce, rozwoju komunikacji miejskiej, przemianach ekonomicznych i był jednym z faktorów kształtowania postaci współczesnych miast europejskich. Prymat pierwszego praktycznego zastosowania tego systemu przypadł cesarstwu Austrii (twierdza Linz, koncepcja Maksymiliana Józefa d’Este, projekt Franz von Scholl Starszy) z rozwinięciem w Weronie, Puli i właśnie w Krakowie. Tworzywem pierwszych twierdz nowego typu (szczególnie w trudnych warunkach górskich i nadmorskich) były właśnie forty wieżowe. Stąd znaczenie Fortu 31 „Św. Benedykt” – jako „klasyka” zbytków fortyfikacji i niepowtarzalnego dokumentu przemian doby industrialnej.

3. Podstawy merytoryczne odwołania.
Fort Św. Benedykta (do końca lat 50. XX wieku, jeden z dwóch z opisanego typu w Krakowie i w Polsce, a po wyburzeniu Fortu 32 „Krzemionki” – jedyny) jest zachowany w stosunkowo bardzo dobrym stanie, w porównaniu z wieloma innymi obiektami fortecznymi. Stan ten stopniowo się pogarsza na skutej braku użytkownika; wspomnieć jednak należy o znacznych pracach rewaloryzacyjnych, prowadzonych w latach 90. XX. wieku w oparciu o fundusze SKOZK, które znacznie poprawiły stan zabytku. Na obiekcie praktycznie nie występują istotne nawarstwienia, zacierające jego historyczną sylwetę – a co za tym idzie, zrozumienie uwarunkowań militarnych i technologicznych, warunkujących wspomniany przełom w światowej fortyfikacji. Ten właśnie aspekt wymaga szczególnego wyeksponowania w obliczu zakresu projekt, objętego pozwoleniem, które jest przedmiotem niniejszego odwołania.

Pozwolenie akceptuje zasadnicze założenia projektu, tj. fakt nadbudowy obiektu zabytkowego (podniesienie poziomu zwieńczenia budowli do 22,5 m, nad poziom terenu przy wysokości oryginalnej rzędu 14 m) oraz deformację centralnego założenia bryły (regularnego szesnastokątna) poprzez dobudowę zewnętrznego pionu komunikacyjnego o rozpiętości większej niż połowa rzutu zabytku i wysokości przekraczającej pierwotną wysokość bryły. Oznacza to całkowitą zmianę sylwety, proporcji oraz wyrazu architektonicznego budowli, łącznie z utratą jej immanentnych cech. Są to, na równi z materialną substancja obiektu, cechy przesądzające o jego historycznej, fortyfikacyjnej, stanowiące świadectwo minionej epoki (za definicją zabytku, art. 3. pkt. 1 Ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz. U. z dnia 17 września 2003 Nr 162, poz. 1568: zabytek – nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

W uzasadnieniu Małopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków podnosi dopuszczalność nadbudowy obiektów zabytkowych, cytując przy tym kilka przykładów nadbudowy obiektów fortyfikacyjnych. Nie ocenia przy tym ani nie odnosi się do jakości poszczególnych adaptacji, nie wspomina też faktu, iż przedmiotowe adaptacje dotyczyły generalnie obiektów różniących się typem i wielkością od Fortu 31 „Św. Benedykt” i realizowano je w różnych okresach. Np. cytowana nadbudowa fortu Kijkduin, adaptowanego na oceanarium należącego do zespołu obronnego Amsterdamu, dotyczy znacznie większego dzieła o diametralnie różnym układzie (dzieło w typie tzw. „fortu artyleryjskiego); jest zresztą znakomitym przykładem nowoczesnej, lecz harmonijnej integracji starej i nowej substancji, bez drastycznych zmian sylwety obiektu. Dodać należy, iż fort wieżowy w Muiden (także w Holandii) został adaptowany bez jakiejkolwiek nadbudowy, zaś adaptacja fortu wieżowego Bourgignon w chorwackiej Puli wprowadziła lekkie, nowoczesne zadaszenie praktycznie niewidoczne z zewnątrz.

Przewidywana projektem adaptacyjnym nadbudowa na Forcie nr 31 zmieni proporcje obiektu, likwidując przy tym jeden z podstawowych organów bojowych fortu – ziemny wał artylerii dalekosiężnej, nakrywający jego sklepienia (zauważa to w uzasadnieniu pozwolenia MWKZ) oraz ingerując w struktury murowe tarasu strzeleckiego. Z kolei planowana dobudowa stanowić będzie ingerencję w obwodowy wał ziemny, otaczający fort oraz w starodrzew (co najmniej 2 kasztanowce, liczące ok. 100 lat muszą zostać wycięte a dotyczy to obszaru i przedmiotu wpisu do rejestru zabytków); przesłaniając całkowicie ekspozycję na obiekt zabytkowy w sektorze ok. 450 (planowane pokrycie dobudowy stanowi architektoniczna blacha rdzewna). Będą to działania przeczące, podnoszonemu w uzasadnieniu pozwolenia konserwatorskiego, założeniu nieingerencyjności i rozłączności starej i nowej substancji raz łatwej odwracalności inwestycji.

Uzasadnienie przedmiotowego pozwolenia ogranicza więc ograniczy wartości historyczne i naukowe zabytku, co jest sprzeczne z art. 4 pkt. 2 cytowanej Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami: „…Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: […]2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków”.

4. Podstawy formalne odwołania.
Uwzględniając kontrowersyjność projektu, w przedmiotowym uzasadnieniu znajduje się odwołanie do 7 opinii ekspertów, w tym rzeczoznawców MK i S, z resztą z uwagą, iż były to opinie diametralnie różne.
Były to jednak opinie dotyczące innych projektów, niż ten, który jest przedmiotem pozwolenia. Odnosiły się bowiem do wcześniejszej koncepcji (autorstwa prof. zw. dr. hab. inż. arch. Andrzeja Kadłuczki oraz kolejnej, autorstwa arch. Gołębiowskiego), różniących się w wielu istotnych kwestiach od projektu opiniowanego (m. in. wielkość i struktura nadbudowy, wielkość i lokalizacja dostawionego szybu komunikacyjnego). Opiniowane przez rzeczoznawcó wersje nie ingerowały w ogóle w fortyfikacje ziemne, znajdujące się na południe od obiektu, stanowiące również przedmiot wpisu do rejestru zabytków.
Dodać należy, iż w odniesieniu do wspomnianych, wcześniejszych wersji koncepcji, stanowisko znawców problematyki rewaloryzacji zabytków fortyfikacyjnych; prof. zw. dr hab. inż. arch. Andrzeja Gruszeckiego oraz płk. prof. zw. dr hab. inż.. Ryszarda Bochenka były zdecydowanie negatywne.
Szczególnie istotny jest fakt, iż ekspertyza krajobrazowa dr. hab. inż. arch. Zbigniewa Myczkowskiego, profesora Politechniki Krakowskiej, odnosiła się do koncepcji, przewidującej inne (mniejsze) gabaryty nowych elementów inwestycji.
Opinie te są więc bezprzedmiotowe w niniejszej sprawie i nie mogą stanowić podstawy uzasadnienia do pozwolenia konserwatorskiego.

KONKLUZJA

• Planowana inwestycja, nazwana „Rewaloryzacją i przebudową fortu św. Benedykta wraz z otoczeniem na cele Centrum Kultury (…)”, z punktu widzenia wiedzy oraz praktyki ochrony i adaptacji zabytkowych budowli fortyfikacyjnych, przekracza granice chłonności adaptacyjnej przedmiotowego zabytku oraz jego otoczenia. Zrealizowanie przewidzianych przez Inwestora funkcji w sposób zarysowany w charakterystyce przebudowy, zmieni w sposób znaczący i nieodwracalny (z punktu widzenia przynajmniej jednego pokolenia) tożsamość obiektu zabytkowego i jego otoczenia, zacierając bądź zniekształcając zachowane, podstawowe, pierwotne cechy budowli obronnej, wynikające z jej historycznego przeznaczenia. Zachowanie czy też nawet znaczna poprawa stanu samej substancji murowej obiektu (co teoretycznie zapewnia program inwestycji), przy równoczesnym zatarciu ostatniej kondygnacji bojowej fortu i daleko idących zmianach otoczenia obiektu nie zapewni utrzymania tych cech zabytku, które stanowiły podstawę jego wpisu do rejestru zabytków. Stanowi to pierwszy powód niniejszego odwołania.
• Pozwolenie zostało wydane w oparciu o opinie rzeczoznawców, wydane do innych wersji projektu, wykonanych dla tego samego Inwestora, lecz przez inne zespoły autorskie. Wersje te znacząco różnią się w stosunku do projektu, będącego przedmiotem pozwolenia. Jest to drugi powód niniejszego odwołania.