Po dwuletniej przerwie ukazał się nowy numer Biuletynu SKOZK. Znajdziemy w nim m.in. rozdział Perspektywy: Podgórze, a w nim artykuł o działaniach Stowarzyszenie PODGORZE.PL w zakresie ochrony i promocji dziedzictwa.

Wydany w nakładzie 1000 sztuk Biuletyn trafi do członków SKOZK oraz do instytucji zajmujących się ochroną zabytków w całej Polsce. Poniżej zamieszczamy tekst nt. działań Stowarzyszenia.

PODGÓRZE CHRONIĆ. PODGÓRZE PROMOWAĆ.

Działania Stowarzyszenie PODGORZE.PL

Początki istnienia i działania najpierw grupy przyjaciół, a potem Stowarzyszenia PODGORZE.PL sięgają roku 2002. Wtedy to właśnie pojawiła się w sieci domena www.podgorze.pl. Jej założyciele napisali wtedy: „Dawno, dawno temu istniało Wolne Królewskie Miasto Podgórze. Połączone z Krakowem, stało się jego prawobrzeżną dzielnicą. PODGÓRZE – to nasz dom. Dumni z tego, chcemy pokazać wspaniałości naszej części świata. Ciągle są one mało znane i myślimy, że wreszcie nadeszła pora, aby to zmienić. Przedstawimy intrygujące fakty, rozwikłamy tajemnicze zagadki i obalimy wiekowe mity. Sprawimy, że Podgórzanie poczują się dumni ze swojego miejsca zamieszkania, że Krakowianie poznają unikalny charakter naszej dzielnicy. Wreszcie zachęcimy turystów, aby odkryli piękno i magię, jakie czekają na nich na prawym brzegu Wisły. Wierzymy, że nam się to uda.”

Po kilku latach stało się jasne, że coraz szersze działania skupionej wokół strony internetowej grupy miłośników Podgórza wymagają formalizacji. Jesienią 2005 roku zostało zarejestrowane Stowarzyszenie PODGORZE.PL. Rozpoczął się nowy rozdział działalności, w której oprócz internetowego upowszechniania historii Podgórza oraz turystycznej promocji jego zabytków, ważna stała się praca na rzecz ochrony jego dziedzictwa kulturowego.

Jak pokazuje praktyka, większość działań Stowarzyszenia, skupia się właśnie na ochronie i popularyzacji bogatego dziedzictwa dawnego Wolnego Królewskiego Miasta Podgórza, a szerzej obecnej całej prawobrzeżnej części Krakowa.

OCHRONA DZIEDZICTWA

Działalność na rzecz ochrony dziedzictwa przybiera wiele form. Jedną z nich jest występowanie przez Stowarzyszenie jako strona w sprawach administracyjnych, dotyczących wydawania warunków zabudowy dla nowych inwestycji. Stowarzyszenie opierając się na zapisach w swoim statucie może przedstawić opinie lokalnej społeczności oraz specjalistów w zakresie ochrony zabytków, których głos na innych etapach postępowania został pominięty. Może to mieć i jak pokazują nasze doświadczenia, o których za chwilę, często ma decydujący wpływ na przebieg sprawy.

Najdłuższe, najtrudniejsze, ale też wspierane przez najwięcej środowisk było zaangażowanie Stowarzyszenia PODGORZE.PL w ochronę cennego historycznie i architektonicznie fortu nr 31 św. Benedykt na podgórskich Krzemionkach. Przekazanie w 1999 roku przez Zarząd Miasta Krakowa fortu wraz z 4,5 ha działką w 25-letnią dzierżawę Stowarzyszeniu Kultury Akademickiej Instytut Sztuki nie wróżyło żadnego zagrożenia dla obiektu. Planowano stworzyć w nim centrum kultury, którego nowoczesny, nie inwazyjny w historyczną strukturę budynku projekt miał zostać przedstawiony w późniejszym terminie. Z czasem pojawiły się jednak w mediach wizualizacje, najpierw szklanej, a potem metalowej „czapy”, która miała zwieńczyć fort i pomieścić salę widowiskową na 700 miejsc. Obok miała stanąć betonowa wieża komunikacyjna, którą widzowie mieli wędrować wprost z trzypoziomowego podziemnego parkingu wykutego w skałach Krzemionek do wspomnianej sali. Projekt zakładający tak agresywną ingerencję w zabytkową tkankę fortu oraz zmierzający do zupełnego zniszczenia wyjątkowego charakteru Góry Lasoty spotkał się z natychmiastową krytyką m.in. Rady Dzielnicy XIII, TMHiZK, OKRK. Stowarzyszenie PODGORZE.PL rozpętało medialną burzę organizując manifestację na Rynku Podgórskim, intensyfikując zbieranie podpisów pod protestem i doprowadzając do powstania wielu artykułów prasowych oraz programów radiowych i telewizyjnych. Napisaliśmy dziesiątki listów i wydrukowaliśmy tysiące ulotek. W przypływie desperacji i bezsilności Stowarzyszenie PODGORZE.PL posłużyło się nawet prowokacją ogłaszając konkurs na opracowanie ideowo-studialnej koncepcji architektoniczno-urbanistycznej Trzeciej Wieży Kościoła Mariackiego. Chcieliśmy tym samym wyrazić oburzenie i pokazać absurdalność pomysłu, bo skoro można nadbudować unikalny w skali kraju fort, to czemu nie „uatrakcyjnić” Kościoła Mariackiego dodatkową „trzecią wieżą” wprowadzając nowe funkcje na miarę XXI wieku? Akcja ta spotkała się z odzewem z całej Polski. Napłynęło kilka interesujących projektów, na szczęście nikt na poważnie nie myślał o ich realizacji.

Ostatecznie sprawa fortu św. Benedykta trafiła do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, gdzie zakwestionowano wydane pozwolenie konserwatorskie, ostatni brakujący dokument, który miał umożliwić realizację inwestycji. Siedem tysięcy zebranych pod protestem podpisów pokazało, że nawet w tak trudnych sytuacjach, gdzie uwarunkowania polityczne zdają się być decydujące, obywatelski protest może być skuteczny. Wobec planów rozwiązania umowy dzierżawy z Instytutem Sztuki pozostaje mieć nadzieję, że nowy gospodarz fortu potraktuje obiekt z szacunkiem, godnym Narodowego Dziedzictwa i że odpowiedzialne służby tego dopilnują.

Stowarzyszenie PODGORZE.PL wystąpiło jako strona w ponad dziesięciu postępowaniach administracyjnych. Niemal wszystkie dotyczyły ochrony dziedzictwa. W niektórych sprawach po dopuszczeniu do postępowania okazywało się, że w międzyczasie stanowisko służb konserwatorskich skutecznie uniemożliwiało realizację inwestycji (np. brak zgody Konserwatora Wojewódzkiego na podziemne parkingi pod Rynkiem Podgórskim) i Stowarzyszenie nie musiało przygotowywać odwołań. W innych sprawach, jak np. budowa zespołu apartamentowców na zboczach Krzemionek przy ul. Parkowej przez Zakon Pijarów czy inwestycji przy ul. Nadwiślańskiej na miejscu Vistuli odwołania czekają na rozpatrzenie przez Generalnego Konserwatora Zabytków.

Nie będziemy ukrywać, że spotykamy się z argumentami inwestorów, które rzucają cień na przejrzystość procedur uzyskiwania pozwoleń na budowę. Czasem pada argument, że jeśli Stowarzyszenie będzie protestować, przeciwko proponowanej wysokości zabudowy, wtedy przygotowywana inwestycja zostanie sprzedana inwestorowi, który uzyska pozwolenie na jeszcze wyższą zabudowę. To przeraża, ale też skłania do refleksji nad uregulowaniami prawnymi ochrony dziedzictwa narodowego w Polsce.

Stowarzyszenie PODGORZE.PL angażuje się również w bezpośrednie działania, które chronią materialne ślady przeszłości. Poniżej kilka przykładów.

Od 2005 roku w ramach kwesty na odnowę zabytkowych nagrobków prowadzonej przez Obywatelski Komitet Ratowania Krakowa, po latach przerwy Stowarzyszenie PODGORZE.PL przywróciło tradycję kwestowania również na cmentarzu Podgórskim. Bez znanych osób i popularnych polityków, w ciągu czterech lat zebraliśmy ponad 20 tysięcy złotych, za które zostały poddane konserwacji dwa nagrobki. Kwestując, staramy się nie tylko zebrać pieniądze, ale przypominać historię podgórskich nekropolii. Stąd tysiące ulotek, które co roku rozdajemy odwiedzającym cmentarze. Staramy się również uczynić wszystkich zainteresowanych współodpowiedzialnymi za podejmowane działania. W tym celu na naszej stronie zamieściliśmy listę wytypowanych przez specjalistów nagrobków wymagających natychmiastowej konserwacji. Spośród nich sami internauci wskazali, które z nich dzięki funduszom pochodzącym z kwestowych składek odzyskają w pierwszej kolejności swoją dawną świetność. Ważnym elementem popularyzacji historii podgórskich cmentarzy jest wpisanie ich na listę organizacji Association of Significant Cemeteries in Europe (ASCE), która skupia najważniejsze nekropolie Europy.

W 2007 roku dzięki naszej interwencji podczas ocieplania budynku mieszkalnego przy ul. Dekerta 7 zachowana została oryginalna, kamienna tabliczka informująca o poziomie wody podczas wylewu Wisły w dniu 12 lipca 1903 roku. To jeden z czterech tego typu „świadków przeszłości” po tej stronie Wisły. Tabliczka jest obecnie dobrze widoczna przez otwór wycięty w styropianie.

Pod koniec ubiegłego roku dzięki naszym staraniom Rada Dzielnicy XIII przekazała fundusze na konserwację i wykonanie kopii będącej w katastrofalnym stanie tablicy Lodowni Miejskiej znajdującej się w podwórzu Zespołu Szkół Gastronomicznych nr 2 przy ul. Zamoyskiego 6. Pochodząca z 1877 tablica zawiera łacińską sentencję „SŁOWA ULATUJĄ, GROTA POZOSTAJE” i przypomina o powstaniu lodowni za panowania burmistrza Floryana Nowackiego. Po zakończeniu prac, oryginalna tablica trafi do Domu Historii Podgórza, a jej miejsce nad wejściem zajmie kopia tablicy. Unikalna Lodownia Miejska składająca się z ceglanego frontonu i dwóch równoległych korytarzy biegnących w głąb wapiennych skał Krzemionek wciąż jednak wymaga przeprowadzenia prac konserwatorskich na znacznie szerszą skalę.

Na początku 2009 roku, z naszej inicjatywy i dzięki wydatnemu wsparciu Rady Dzielnicy XIII po bardzo długich staraniach udało się doprowadzić do postawienia tablicy wskazującej właściwą drogę wejścia na szczyt Kopca Krakusa. Jej celem jest ograniczenie korzystania z dzikiej ścieżki, która tworząc głębokie koryto na jednym ze stoków powoduje jego erozję, niszcząc bezpowrotnie wczesnośredniowieczną strukturę kopca. Tabliczka kieruje do wygodnej, bezpiecznej i dużo bardziej atrakcyjnej widokowo ścieżki, oplatającej kopiec. Liczymy, że przyniesie to spodziewany efekt i ten wyjątkowy zabytek przestanie być bezmyślnie niszczony, o co zaapelowaliśmy do wszystkich odwiedzających. Mamy nadzieję, że ten pierwszy, drobny krok będzie początkiem otoczenia należną opieką Kopca Krakusa.

Opisując działania Stowarzyszenia PODGORZE.PL w zakresie ochrony dziedzictwa nie sposób nie wspomnieć o działaniach na rzecz powstania Muzeum Podgórza na bazie utworzonego z inicjatywy Rady Dzielnicy XIII w 2002 roku Domu Historii Podgórza. Muzeum takie stanie się schronieniem dla eksponatów gromadzonych m.in. przez członków Stowarzyszenia i jego przyjaciół, a także wspomnień historii mówionej, które od jakiegoś czasu nagrywamy. Mimo, że w maju 2008 roku Rada Miasta Krakowa przegłosowała powstanie Muzeum Podgórza stosunkiem głosów 26 do 8, a Prezydent Jacek Majchrowski wstępnie uznał, że najlepszą lokalizacją byłby budynek dawnego magistratu przy Rynku Podgórskim, to konkretnych decyzji jeszcze nie podjęto.

PROMOCJA DZIEDZICTWA

Drugim ważnym zakresem działalności Stowarzyszenia jest popularyzacja atrakcji i niezwykłości naszej „małej ojczyzny” – Podgórza. Nie ukrywamy, że o ile ochroną dziedzictwa zajmujemy się w dużej części z poczucia obowiązku, to pokazywaniem Podgórza całemu światu – z czystej przyjemności.

Największą, coroczną imprezą, która w ostatnie dni września 2009 roku doczeka się już VIII edycji są Podgórskie Dni Otwartych Drzwi, od kilku lat wpisane w program Europejskich Dni Dziedzictwa. Inspirację zaczerpnęliśmy z londyńskiego Open House Day – wrześniowego weekendu podczas, którego można zajrzeć do kilkuset na co dzień niedostępnych miejsc. Zachowując odpowiednie proporcje, u nas tych miejsc jest blisko 30 i znajdują się nie tylko w Starym Podgórzu. Impreza rozrasta się z roku na rok, obejmując cały prawobrzeżny Kraków. Od kilku lat odwiedzamy Wolę Duchacką, Prokocim czy Borek Fałęcki, w ubiegłym roku byliśmy po raz pierwszy w Bieżanowie.

Podczas VII edycji, w sobotę najdłuższe kolejki ustawiały się, przed wejściem na wieże kościoła św. Józefa i Redemptorystów. Nieustanną popularnością cieszy się zwiedzanie dawnej Lodowni Miejskiej przy ul. Zamoyskiego czy piwnic jednego z najstarszych budynków Podgórza – Domu Pod Lipkami, również przy ul. Zamoyskiego. W 2008 roku po raz pierwszy można było wysłuchać historii dawnej fabryki Kryształ, opowiadanej przez spadkobierców dawnych właścicieli, czy historii dawnej Podgórskiej Kasy Oszczędności przy ul. Józefińskiej. W niedzielę natomiast zaprosiliśmy na liczne spacery: od „Podgórza dla początkujących” (w wersji polskiej i anglojęzycznej) spaceru wiślanymi bulwarami, przez tropienie śladów dawnego Ludwinowa i przypomnienie historii kamieniołomu Libana do oprowadzania po terenie dawnego Obozu Płaszów. Niektóre z nich zgromadziły po ok. 300 osób. Liczbę wszystkich uczestników ubiegłorocznej edycji szacujemy na około 2-3 tysiące osób.

Warto podkreślić, że impreza jest organizowana we współpracy z Domem Historii Podgórza i że budżet całego przedsięwzięcia wynosi tylko kilka tysięcy złotych. Przychylność właścicieli obiektów biorących udział w wydarzeniu i ogromny nakład pracy pasjonatów decydują o sukcesie Podgórskich Dni Otwartych Drzwi.

Zachęcamy do poznawania Podgórza nie tylko podczas wrześniowych PDOD, tematyczne spacery organizujemy z różnych okazji: np. 111 rocznica założenia Parku Bednarskiego stała się pretekstem do wieczornego rocznicowego spaceru ze specjalnymi atrakcjami. Już dwa razy zorganizowaliśmy spacer w dniu 16 sierpnia w rocznicę zestrzelenia nad Zabłociem Liberatora wracającego ze zrzutów dla walczącej Warszawy. Znawca tematu, dr inż. arch. Krzysztof Wielgus poprowadził uczestników, w tym świadków tamtych wydarzeń, w miejsca, gdzie spadały części rozpadającego się w powietrzu samolotu.

Do poznawania i odwiedzania Podgórza zachęcamy, zapraszamy na różne sposoby. Zbiorowo i indywidualnie. Naszym prekursorskim pomysłem było nagranie i umieszczenie na stronie www.podgorze.pl dwóch spacerów (następne w przygotowaniu) w formie plików mp3, z którymi można wyruszyć na wędrówkę we własnym tempie. Na spacer po Podgórzu można również wybrać się z drukowanym „Przewodnikiem po Podgórzu, prawobrzeżnej części Krakowa”, który został przygotowany z inicjatywy i przez członków Stowarzyszenia PODGORZE.PL. Ukazały się już trzy wydania wersji polskiej, a w ubiegłym roku do sprzedaży trafiła wersja anglojęzyczna. Nie sposób wymienić wszystkich materiałów na temat Podgórza opracowanych społecznie przez członków Stowarzyszenia dla UMK, celem wykorzystywania w materiałach turystycznych i promocyjnych.

Na koniec warto powrócić do początku czyli do strony www.podgorze.pl. W ciągu siedmiu lat stała się ona nie tylko wizytówką naszej działalności, ale też wirtualnym muzeum Podgórza, skrzynką kontaktową, galerią fotografii i kompendium wiedzy o zabytkach Podgórza w dziesięciu językach. Jest bezcennym źródłem informacji dla każdego miłośnika tej dzielnicy. I dokładamy wszelkich starań, aby w tym szczególnym roku, kiedy obchodzimy 225-rocznicę założenia Wolnego Królewskiego Miasta Podgórza ogniskowała wszelkie społeczne inicjatywy i skupiła ludzi, dla których Dziedzictwo Narodowe stanowi nadrzędną wartość.

Paweł Kubisztal

Stowarzyszenie PODGORZE.PL